Η αναγκαιότητα της ριζοσπαστικής οικολογίας στην αντιπαράθεση με τον καπιταλισμό των μνημονίων

Δέσποινα Σπανούδη - Εισήγηση σε εκδήλωση

Πριν λίγες ημέρες σε μια άλλη εκδήλωση, με θέμα το προς τα πού αλλάζει ο κόσμος, ο ομιλητής έκλεισε λέγοντας ότι απέναντι σε ένα σύστημα που έχουν εμφανιστεί τόσες ρωγμές, δεν αρκεί μόνο η αντίσταση και τα κινήματα δικαιωμάτων. Υπάρχει ανάγκη για απαντήσεις : με ποιο παραγωγικό μοντέλο, από ποιους, με ποιες συμμαχίες, με ποια διεθνή θέση της χώρας. 

Αυτές δηλαδή τις απαντήσεις που δεν έχουμε και κυρίως αυτές τις απαντήσεις που γνωρίζουμε ότι υπάρχει μόνο ένας τρόπος να βρούμε. Μέσα από την ανάπτυξη κινημάτων αντίστασης που όσο δυναμώνουν και εξελίσσονται, παράγουν απαντήσεις που παλεύουν να διαδώσουν και αν είναι δυνατό να εφαρμόσουν.

 Παράγουν όλα τα κινήματα αντίστασης καθολικές απαντήσεις;  Προφανώς όχι. Ωστόσο σε τόσο ταραγμένους καιρούς, όσο πιο δυναμικά και μαζικά είναι, τόσο πιο πιθανό είναι να επικοινωνήσουν και τόσο πιο εύκολο να γίνουν οι αναγωγές από το μερικό στο συνολικό. Πρόσφατες είναι οι μνήμες από τα αυθόρμητα κινήματα των ελληνικών πλατειών, που σε λίγες ημέρες από την διαμαρτυρία για το μνημόνιο, πέρασαν στο αίτημα της πραγματικής δημοκρατίας και ακόμη πιο πρόσφατα τα nuit debout στη Γαλλία. Τέτοια αυθόρμητα μαζικά ξεσπάσματα εμψυχώνουν και τροφοδοτούν κοινωνικές δυνάμεις αντίστασης, ανιχνεύουν καθολικές απαντήσεις, αλλά συναντούν μεγάλη δυσκολία στην στρατηγική εφαρμογής ενός εναλλακτικού προτάγματος.

 Από την άλλη πλευρά, κινήματα που οργανωμένα απαντούν σε προβλήματα που βρίσκονται στην αιχμή του δόρατος του καπιταλισμού, μπορεί να είναι εξίσου ανατρεπτικά και να παράγουν συνεκτικές απαντήσεις που να φαίνονται εφαρμόσιμες ενώ στην πραγματικότητα προϋποθέτουν το ξήλωμα του κουβαριού.

 Τέτοια κινήματα ή σπέρματα τέτοιων κινημάτων, είναι στο επίπεδο της χώρας, όσοι ασχολήθηκαν και ασχολούνται με τα θέματα της ενέργειας, των εξορύξεων, της διαχείρισης των απορριμμάτων, του νερού, των δασών, της δημόσιας περιουσίας και των δημόσιων υποδομών, της βιομηχανικής ρύπανσης, αλλά και της βιοποικιλότητας, της χωροταξίας, της αγροτικής παραγωγής. Και παρά το γεγονός ότι η οικολογία, η αριστερά και τα κινήματα κακοποιήθηκαν από την κυβερνητική εμπειρία του ΣΥΡΙΖΑ που επιχείρησε και κατάφερε να τα εκφράσει πολιτικά και να τα μεταφράσει σε εκλογική νίκη, η ίδια η πραγματικότητα τα επαναφέρει στο προσκήνιο.

 Διεθνή θέματα όπως η κλιματική αλλαγή και οι παγκόσμιες εμπορικές συμφωνίες όπ παράγουν διεθνείς κινητοποιήσεις. 3,5 εκατ. ευρωπαίοι έχουν υπογράψει κατά της ΤΤΙP και της CETA και 2100 αυτοδιοικήσεις έχουν δηλωθεί ως ζώνες ελεύθερες. Αν και στη χώρα μας το θέμα έχει πάρει περιορισμένες διαστάσεις, ωστόσο πολίτες και ομάδες συντονίζονται και κινητοποιούνται ενόψει και της ψήφισης της CETA  από το ευρωκοινοβούλιο.

 Αυτά τα θέματα δεν θίγουν άμεσα τον μέσο άνθρωπο που ζει με το φρενήρες άγχος της δυτικής επιβίωσης ή στις ακραίες συνθήκες της πείνας και του πολέμου. Είναι όμως στον πυρήνα της καπιταλιστικής ανάπτυξης και ταυτόχρονα της κοινωνικής αντεπίθεσης. Μπορεί κανείς να φανταστεί ότι μεγάλες εργατικές κινητοποιήσεις μπορούν σε κάποια χρονική στιγμή να ακυρώσουν τη μείωση μισθών- συντάξεων. Μπορεί όμως κανείς να διεκδικήσει μια καλύτερη ζωή σε ένα κατεστραμμένο χώρο και όπου όλα τα υλικά μέσα για την επιβίωση τα ορίζουν οι πολυεθνικές σε ρόλο μεγάλου αδερφού;

 Είμαστε στο κατώφλι μιας τέτοιας εποχής. Τα πέντε τελευταία χρόνια ήταν τα θερμότερα που έχουν καταγραφεί ποτέ, με το 2015 να ήταν το θερμότερο έτος και το 2016 είναι ακόμη θερμότερο. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις της IPCC, (διακυβερνητική επιτροπή για την αλλαγή του κλίματος), υπάρχει ένα κρίσιμο όριο -η άνοδος της θερμοκρασίας της επιφάνειας κατά 2 βαθμούς- πέρα από το οποίο η κατάσταση θα είναι μη αντιστρέψιμη, η απορρύθμιση θα είναι βιβλική και η υπερθέρμανση της γης ανεξέλεγκτη, γιατί οι φυσικοί ρυθμιστές θα έχουν καταρρεύσει. Είμαστε δυστυχώς πολύ κοντά στο σημείο αυτό ενώ ήδη τα αποτελέσματα για τις φτωχότερες περιοχές του πλανήτη είναι εφιαλτικά.

Στην Ινδία, το Μπαγκλαντες, στην υποσαχάρια Αφρική, εκατομμύρια αναγκάζονται να μεταναστεύσουν λόγω της αύξησης της θερμοκρασίας και της ξηρασίας, που προκαλούν τα πλουσιότερα κράτη του πλανήτη, αυτά που τους ονομάζουν λαθρομετανάστες.  Η περσινή συνδιάσκεψη στο Παρίσι με τα λόγια των εκπρόσωπων της Via Campesina: «Ήταν ουσιαστικά ένα επικοινωνιακό τσίρκο. Τα κράτη ξέρουν πώς να παίρνουν δεσμεύσεις μόνο όταν πρόκειται για την υπογραφή συμφωνιών ελεύθερου εμπορίου ενάντια στα δημοκρατικά δικαιώματα και τα συμφέροντα των λαών. Για άλλη μια φορά, έγινε σαφές ότι το χρήμα υπαγορεύει το νόμο έχοντας προβάδισμα ακόμη και από το μέλλον της ανθρωπότητας.»

 Σε μεγάλο μέρος του κόσμου, πολυεθνικές εταιρείες κατέχουν ή διαχειρίζονται τους φυσικούς πόρους, παρέχουν τις βασικές υπηρεσίες και υποδομές, αποφασίζουν για την τροφή, την έρευνα, την εκπαίδευση, την κουλτούρα, την άποψη. Η NAFTA, που υπογράφηκε το 1992 ανάμεσα στον Καναδά, τις ΗΠΑ και το Μεξικό, άνοιξε τον ασκό του Αιόλου για την κατάργηση της περιβαλλοντικής προστασίας, αύξησε τον συνολικό αριθμό των ανέργων, συμπίεσε τους μισθούς και αύξησε τη μετανάστευση. Η CETA είναι προ των πυλών (περνάει από το ευρωκοινοβούλιο ίσως και μέσα στο Δεκέμβρη) ανοίγει την πόρτα διάπλατα όχι μόνο στον Καναδά αλλά και στις ΗΠΑ.

 Η ιδιωτικοποίηση και ο έλεγχος των κοινών συνδυάζεται με την ολοένα και μεγαλύτερη συγκέντρωση του πληθυσμού σε αστικά κέντρα και μητροπόλεις. Με τον τρόπο αυτό το κεφάλαιο πετυχαίνει :

 o   ευκολότερη οργάνωση της μαζικής πώλησης και κατανάλωσης

o   ανεμπόδιστη εκμετάλλευση της γης και των πόρων και ελαχιστοποίηση των αντιδράσεων στην περιβαλλοντική υποβάθμιση

 Θα ήταν πολύ πιο εύκολο να διέλθει ο πετρελαϊκός αγωγός από την Ντακότα, αν έλειπαν οι Ινδιάνοι Σιού και πιο γρήγορα θα είχε προχωρήσει η εξόρυξη στις Σκουριές αν έλειπαν οι δικοί μας ιθαγενείς. Ταυτόχρονα οι πολεμικές συρράξεις, ανακατανέμουν δραστικά τον πλούτο υπέρ των πολυεθνικών και των ισχυρών κρατών που κατά κύριο λόγο τις εκπροσωπούν: στρατιωτικές δαπάνες και δαπάνες ανοικοδόμησης ταυτόχρονα με προσεταιρισμό των πλουτοπαραγωγικών πηγών, των εμπόλεμων χωρών και διεύρυνση της επιρροής στο παγκόσμιο πεδίο των ανταγωνισμών. Οι νεκροί, οι πρόσφυγες και η ανθρωπιστική κρίση αποτελούν την μια όψη της καπιταλιστικής βαρβαρότητας. Η αθέατη συχνά όψη είναι η όψη της τεράστιας περιβαλλοντικής καταστροφής που υπονομεύει το μέλλον των εμπόλεμων τόπων και της πλανητικής ισορροπίας.

 Παρόλαυτά, τα τελευταία χρόνια,  η συνεχής τρομοκρατία και κινδυνολογία των οικονομικών ελίτ και των κυρίαρχων μέσων μαζικής ενημέρωσης, έχει επιβάλλει τον εγκλεισμό σε μια οικονομίστικη λογική. Ως αποτέλεσμα εμφανίζεται «η αδυναμία της κοινωνίας να οραματιστεί συλλογικά ένα επιθυμητό μέλλον» και να προσηλώνεται σε αμυντικές τακτικές και στην νοσταλγία της επιστροφής στην προ της κρίσης οικονομική κατάσταση. Η επικρατούσα ιδεολογία είναι η επιστροφή στην ανάπτυξη. Ο παραγωγισμός και η επιδίωξη της οικονομικής μεγέθυνσης κυριαρχούν στον πολιτικό λόγο σχεδόν σε όλο το πολιτικό φάσμα, συνεργώντας έστω και ακούσια με τον ολοκληρωτισμό και τον συγκεντρωτισμό των ολιγοπωλίων. Έτσι εντέλει, επιβάλλουν μια κεντρικά σχεδιασμένη οικονομία, με αυταρχισμό, αυθαιρεσία και αυξανόμενη αποπολιτικοποίηση μεγάλου μέρους της κοινωνίας.

 Στην άλλη όχθη, βρίσκονται  κοινωνικά -οικολογικά κινήματα, στα οποία η αυξανόμενη επίγνωση των ορίων της ανάπτυξης συνδέθηκε με τα αιτήματα της συμμετοχικής δημοκρατίας, της αποκέντρωσης και της κοινωνικής δικαιοσύνης όσο και με το πρόταγμα της αυτοδιαχείρισης και  της οικονομίας των πραγματικών αναγκών.

 Μετά από τα ναυάγια του υπαρκτού σοσιαλισμού και την ενσωμάτωση των μεγάλων κινημάτων αμφισβήτησης του 20ου αλλά και του 21ου αιώνα, κεντρικό μας πρόβλημα είναι πώς να αποκτηθεί η εμπιστοσύνη ότι ένας καλύτερος κόσμος είναι εφικτός. 

 Η ευημερία που μετριέται με την  ποιότητα ζωής, τον ελεύθερο χρόνο, την καθαρή τροφή, την πρόσβαση σε ελεύθερους χώρους, μεταφορές και επικοινωνίες, παιδεία, υγεία και πολιτισμό, την κοινωνική συμμετοχή είναι το εναλλακτικό υπόδειγμα σε ένα κόσμο ολοένα και πιο καταναλωτικό, ολοένα και πιο ανασφαλή, ολοένα και πιο χειραγωγημένο.

 Ο θάνατος του Φιντέλ αναζωπύρωσε τη συζήτηση για το αντιπαράδειγμα της Κούβας, μιας μικρής χώρας που επί πολλά χρόνια ξέφυγε από τον παγκόσμιο μινώταυρο, στάθηκε όρθια και έδωσε ένα υπόδειγμα αυτάρκειας ιδιαίτερα μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Από πολλές απόψεις η Κούβα καλλιέργησε εναλλακτικές κοινωνικές αξίες με εντυπωσιακούς δείκτες στο επίπεδο του προσδόκιμου ζωής, της εκπαίδευσης, της χαμηλής εγκληματικότητας, της μείωσης των ανισοτήτων. Μαζί με το πολύ γνωστό επίτευγμα της εξαγωγής γιατρών υπάρχει και  το επίτευγμα της εξαγωγής κοινωνικών εργατών που διδάσκουν εξοικονόμηση ενέργειας. Ωστόσο η Κούβα απέχει πολύ από τον οικοσοσιαλισμό, στον πυρήνα του οποίου βρίσκεται η πολιτική ελευθερία και η συμμετοχική δημοκρατία.

Είναι βέβαιο ότι δεν έχουμε τις απαντήσεις. Μπορούμε όμως να ιχνογραφήσουμε τι χρειαζόμαστε και να συσπειρωθούμε γύρω από αυτά:

 χρειαζόμαστε να κρατήσουμε τη δημόσια περιουσία, τα κοινά αγαθά και υπηρεσίες και να παλέψουμε για να ανακτήσουμε ότι έχει δοθεί

 αλλά από την άλλη πλευρά χρειαζόμαστε ένα ριζικό δημοκρατικό μετασχηματισμό του κράτους και της δημόσιας διοίκησης ,

δεν χρειαζόμαστε γενικά μια παραγωγική ανασυγκρότηση αλλά μετασχηματισμό της παραγωγής αφού προσδιορίσουμε και ιεραρχήσουμε τις κοινωνικές ανάγκες και αφού υιοθετήσουμε ως βασικές αρχές την εξοικονόμηση σε όλα τα επίπεδα και τη διαφύλαξη των φυσικών πόρων και τον σεβασμό στην φέρουσα ικανότητα των οικοσυστημάτων.

Δεν χρειαζόμαστε αέναες εξορύξεις για να παράγουμε εκατομμύρια σφαίρες που καταλήγουν στον πάτο του Αιγαίου. 

Δεν χρειαζόμαστε γενικά τεχνολογική πρόοδο χρειαζόμαστε έρευνα προσανατολισμένη και ελεγχόμενη από την κοινωνία και όχι από τις επιχειρήσεις

Χρειαζόμαστε εκδημοκρατισμό στις σχέσεις παραγωγής, την  προώθηση κοινωνικοποιημένης ιδιοκτησίας σε πόρους και μέσα παραγωγής, συνεργατική, αλληλέγγυα και συνεταιριστική παραγωγή καθώς και μορφές αυτοδιαχείρισης, που να αμφισβητούν και όχι να αναπαράγουν το εμπορευματικό μοντέλο.

Χρειαζόμαστε αποκέντρωση των δραστηριοτήτων και λήψης αποφάσεων, πραγματική αυτοδιοίκηση των τοπικών κοινωνιών. Χρειαζόμαστε ενιαίο δημοκρατικό χωρικό σχεδιασμό, στον αντίποδα των τάσεων συγκέντρωσης και ιδιαίτερα στο υπόδειγμα των μεγάλων μητροπολιτικών κέντρων. Δεν χρειαζόμαστε να κουβαλάμε τον Μόρνο και τον Εύηνο για να ποτίσουμε την Αττική, δεν χρειαζόμαστε να καταστρέφουμε τις περιοχές που την περιβάλουν με εντατικές οικονομικές δραστηριότητες από την Ελευσίνα και το Θριάσιο μέχρι τον Ασωπό, την Θήβα και τη Χαλκίδα.

Προϋπόθεση για όλα τα παραπάνω αποτελεί η δράση της κοινωνικής πλειοψηφίας. Οι αντιστάσεις ιδιαίτερα αυτές που έχουν αποτέλεσμα, βάζουν φρένο στην ολοένα και μεγαλύτερη ισχυροποίηση των λίγων και κερδίζουν την εμπιστοσύνη στις δυνάμεις των πολλών. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το νερό.

 Την περίοδο 1980 – 2000, υπήρξε ένα κύμα ιδιωτικοποιήσεων που κατέληξε στο σημείο 5 πολυεθνικές να διαχειρίζονται το 70% της παγκόσμιας αγοράς νερού. Λόγω όμως των προβλημάτων που δημιουργήθηκαν και των αντιστάσεων που πυροδότησαν, σήμερα το ποσοστό αυτό υποχώρησε στο 10%. Στην χώρα μας παρότι η ιδιωτικοποίηση ΕΥΔΑΠ, ΕΥΑΘ ήταν στις προτεραιότητες της τρόικας, οι αντιδράσεις οδήγησαν σε δυο σημαντικές νίκες: την απόφαση του ΣΤΕ το 2014 και το δημοψήφισμα στη Θες/νικη. Το περασμένο Σάββατο, οργανώθηκε πανελλαδική συνάντηση της συμμαχίας για το νερό με 40 οργανώσεις απόλη την Ελλάδα.

 Οι σχέσεις, οι απόψεις και οι ιδέες που γεννιούνται στα πεδία των κινημάτων, είναι αυτές που αντιστοιχούν πιο κοντά στην πραγματικότητα και δίνουν το μέτρο και το πολιτικό κριτήριο που συχνά λείπει από ανθρώπους που θεωρούνται ως οι διανοούμενοι της αριστεράς.

Πολλά τα παραδείγματα, ακόμη και πολύ πρόσφατα. Χαρακτηριστική από αυτή την άποψη ήταν η εμπειρία του τμήματος περιβάλλοντος του ΣΥΡΙΖΑ. Όσοι αποχωρήσαμε και άλλοι με τους οποίους μοιραζόμασταν κινηματικές σχέσεις δεν χαθήκαμε. Βρισκόμαστε και ξεκινάμε μια νέα συλλογικότητα που λέγεται Κόκκοι ή αλλιώς Κόκκινη Κινηματική Οικολογία.

 Για εμάς η οικολογία δεν είναι ένα συμπληρωματικό κεφάλαιο στο αφήγημα της αριστεράς. Κατά τη γνώμη μας η οικολογία είναι το ίδιο το αριστερό αφήγημα.