Πως και γιατί λέμε ψέματα στον εαυτό μας

Ένα κλασσικό κοινωνικό-ψυχολογικό πείραμα του 1959 δείχνει πως και γιατί λέμε ψέματα στον εαυτό μας. Η κατανόηση αυτού του πειράματος ρίχνει άπλετο φως στο σκοτεινό κόσμο των εσωτερικών μας επιθυμιών.

 Το πείραμα των Festinger και Carlsmith, που τάραξε τα νερά το 1959, δίνει μία κεντρική ιδέα για τις ιστορίες που λέμε στον ίδιο μας τον εαυτό σχετικά με το πώς σκεφτόμαστε και γιατί φερόμαστε με τον τρόπο που φερόμαστε. Το πείραμα είναι γεμάτο από εύστροφες παραπλανήσεις, γι’ αυτό ο καλύτερος τρόπος για να το κατανοήσετε είναι να φανταστείτε ότι συμμετέχετε εσείς σε αυτό. Επομένως, καθίστε αναπαυτικά, χαλαρώστε και ταξιδέψτε προς τα πίσω. Βρίσκεστε το 1959 και είστε τελειόφοιτος φοιτητής του Πανεπιστημίου Στάνφορντ.

 Ως μέρος του μαθήματός σας, συμφωνείτε να συμμετάσχετε σε ένα πείραμα που «αξιολογεί τις επιδόσεις». Σας ενημερώνουν ότι το πείραμα θα διαρκέσει δύο ώρες. Χωρίς να το γνωρίζετε, το πείραμα βασίζεται καθαρά στην κλασσική κοινωνική ψυχολογία. Αυτά που μοιάζουν σε εσάς ως ατυχήματα των πειραματιστών, πρόκειται ουσιαστικά για πολύ καλά ελεγχόμενες παραπλανήσεις. Προς το παρόν, λοιπόν, είστε αθώοι.

 Η δομή του πειράματος

 Στο εργαστήριο σας ενημερώνουν πως το πείραμα έχει να κάνει με το πώς οι προσδοκίες σας επηρεάζουν την πραγματική εμπειρία μιας εργασίας. Υπάρχουν δύο ομάδες. Στην άλλη ομάδα από αυτή που ανήκετε εσείς, έχουν δώσει μία συγκεκριμένη προσδοκία για τη μελέτη. Προκειμένου να καλλιεργηθεί με διακριτικότητα η προσδοκία αυτή, οι συμμετέχοντες της άλλης ομάδας λαμβάνουν ανεπίσημες πληροφορίες από έναν φοιτητή, που προφανώς μόλις έχει ολοκληρώσει την εργασία. Στη δική σας ομάδα, εντούτοις, θα κάνετε την εργασία χωρίς καμία προσδοκία.

 Ίσως να αναρωτιέστε γιατί τα αναφέρουμε όλα αυτά, αλλά σε κάθε περίπτωση το πείραμα αποκτά περισσότερο ενδιαφέρον τώρα που γνωρίζεται τους μηχανισμούς που κρύβονται από πίσω.

 Αρχίζετε, λοιπόν, να ασχολείστε με την πρώτη εργασία που σας ανέθεσαν και γρήγορα συνειδητοποιείτε πως είναι υπερβολικά βαρετή. Σας έχουν ζητήσει να μετακινήσετε μερικά μασούρια μέσα σε ένα κουτί για διάστημα μισής ώρας, και για την επόμενη μισή ώρα να μετακινήσετε γάντζους σε έναν πίνακα. Ειλικρινά, θα ήταν προτιμότερο να παρακολουθείτε τη μπογιά να στεγνώνει.

 Στο τέλος και των δύο εργασιών, οι πειραματιστές σας ευχαριστούν για τη συμμετοχή σας και σας ενημερώνουν πως αρκετοί από τους συμμετέχοντες βρήκαν τις εργασίες αυτές αρκετά ενδιαφέρουσες. Αμέσως, αρχίζετε να απορείτε γιατί πραγματικά ήταν το πιο βαρετό πράγμα που έχετε κάνει ποτέ. Πειραματικά λάθη

 Οι πειραματιστές αρχίζουν να νιώθουν άβολα και εξηγούν διστακτικά πως έγινε κάποιο λάθος και πως χρειάζονται τη βοήθειά σας. Ο συμμετέχοντας που ακολουθεί μετά από σας ανήκει στην άλλη ομάδα, σε αυτή που έχουν δημιουργήσει την προσδοκία πριν να εκτελέσουν την εργασία. Η προσδοκία αυτή είναι πως η εργασία είναι πραγματικά συναρπαστική. Δυστυχώς, το άτομο που τους δημιούργησε αυτή την προσδοκία δεν ξαναεμφανίστηκε.

 Οι πειραματιστές σας ρωτούν εάν θα θέλατε να βοηθήσετε και μάλιστα σας προσφέρουν και ως ανταμοιβή 1 δολάριο. Δεδομένου ότι βρίσκεστε το 1959 και είστε φοιτητής, το ποσό δεν σας φαίνεται διόλου ευκαταφρόνητο για ελάχιστα λεπτά δουλειάς. Επιπλέον, σας ενημερώνουν ότι ενδεχομένως να σας ξαναχρειαστούν στο μέλλον. Σας ακούγεται καλή ευκαιρία για να βγάλετε εύκολα μερικά χρήματα και συμφωνείτε να συμμετάσχετε. Αυτό που συμβαίνει είναι καταπληκτικό -αυτό που ξεκίνησε ως μία απλή εκπόνηση ενός μαθήματος κατέληξε σε μία απρόσμενη πηγή εσόδων για εσάς.

 Σύντομα σας συστήνουν στον άλλο συμμετέχοντα, που ετοιμάζεται να κάνει την ίδια εργασία με αυτή που εσείς μόλις ολοκληρώσατε. Σας έχουν καθοδηγήσει να του πείτε πως η εργασία που θα κάνει είναι πολύ ενδιαφέρουσα. Εκείνος χαμογελάει, σας ευχαριστεί και εξαφανίζεται μέσα στο δωμάτιο που γίνεται το πείραμα. Αισθάνεστε ενοχές που δημιουργήσατε ψεύτικες ελπίδες. Ο πειραματιστής επιστρέφει, σας ευχαριστεί για ακόμα μία φορά και σας ξαναλέει πως αρκετοί βρήκαν ενδιαφέρουσα την εργασία, ελπίζοντας πως νιώσατε κι εσείς το ίδιο.

 Στη συνέχεια, σας στέλνουν σε ένα άλλο δωμάτιο, όπου περνάτε από συνέντευξη σχετικά με το πείραμα που μόλις κάνατε. Μία από τις ερωτήσεις είναι σχετικά με το πόσο ενδιαφέρουσα βρήκατε την εργασία που σας έδωσαν. Σταματάτε για ένα λεπτό και σκέφτεστε.

 Πλέον, θεωρείτε πως η εργασία δεν ήταν και τόσο βαρετή, όπως νομίζατε αρχικά. Αρχίζετε να βλέπετε πως η μετακίνηση των μασουριών και των γάντζων είχε μία σχετική συμμετρική ομορφιά. Εξάλλου, όλα γινόντουσαν για την επιστήμη. Ήταν μία αξιόλογη προσπάθεια και ελπίζετε πως οι πειραματιστές θα καταφέρουν να εξάγουν ενδιαφέροντα συμπεράσματα από αυτή.

  Παρόλα αυτά, η εργασία δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να χαρακτηριστεί ως άκρως διασκεδαστική, αλλά ίσως και να μην ήταν και τόσο τραγική. Μάλιστα, θεωρείτε πως δεν ήταν τελικά τόσο τραγική όσο νομίζατε στην αρχή και την αξιολογείτε ως μέτρια ενδιαφέρουσα.Μετά το πείραμα, πηγαίνετε και μοιράζεστε την εμπειρία σας με τον φίλο σας, που συμμετείχε και αυτός στο πείραμα. Συγκρίνοντας τις εμπειρίας σας, ανακαλύπτετε πως ήταν σχεδόν οι ίδιες, εκτός από μία διαφορά ζωτικής σημασίας. Σε εκείνον είχαν προσφέρει πολλά περισσότερα χρήματα για να τον πείσουν να πει ψέματα τον επόμενο συμμετέχοντα. Το ποσό ήταν 20 δολάρια. Εκεί είναι που αρχίζετε να σκέφτεστε ότι σας εξαπάτησαν.

 Τον ρωτάτε για την εργασία με τα μασούρια και τους γάντζους και σας απαντά πως ήταν πάρα πολύ βαρετή και πως έδωσε τη χαμηλότερη δυνατή βαθμολογία. Εσείς έχετε αντίθετη άποψη. Δεν την βρήκατε τόσο τραγική και μάλιστα, όσο περνάει η ώρα, τη θεωρείτε ακόμα πιο ενδιαφέρουσα. Γνωστική ασυμφωνία

 Αυτό που μόλις βιώσατε είναι η δύναμη της γνωστικής ασυμφωνίας. Οι κοινωνικοί ψυχολόγοι, που μελετούν τη γνωστική ασυμφωνία, ενδιαφέρονται για τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουμε δύο σκέψεις που αντικρούει η μία την άλλη -και πως αντιμετωπίζουμε αυτή την αντίκρουση.

 Στην προκειμένη περίπτωση, νομίζατε ότι η εργασία ήταν βαρετή αρχικά, αλλά στη συνέχεια ανταμειφτήκατε για να πείτε σε κάποιον άλλο ότι ήταν ενδιαφέρουσα. Δεν είστε όμως από τα άτομα που συνηθίζετε να λέτε ψέματα. Πως μπορείτε, λοιπόν, να πείτε ότι είστε ειλικρινείς όταν μόλις είπατε ψέματα στον άλλο συμμετέχοντα; Τα χρήματα που πήρατε για να πείτε ψέματα δεν φτάνουν για να λυτρώσουν τη συνείδησή σας -ήταν καλά αλλά όχι αρκετά καλά.

 Ο φίλος σας, ωστόσο, δεν κάνει τέτοιες σκέψεις. Σκέφτεται πως πήρε 20 δολάρια -μία μικρή περιουσία για έναν φοιτητή- προκειμένου να πει ψέματα και αυτό φτάνει για να δικαιολογήσει το μικρό ψεματάκι του. Η εργασία ήταν βαρετή και εξακολουθεί να είναι, ανεξαρτήτως του τι λέει ο πειραματιστής. Μία όμορφη θεωρία

 Από τότε που διεξήχθη το συγκεκριμένο πείραμα, έχουν πραγματοποιηθεί πάρα πολλές μελέτες για τη γνωστική ασυμφωνία. Η ομορφιά της έγκειται στο ότι εξηγεί πολλά στοιχεία της καθημερινής μας συμπεριφοράς. Παρακάτω παρατίθενται κάποια παραδείγματα από την «Ιστορία της Ψυχολογίας» του Morton Hunt:

 Όταν προσπαθείς να ενταχθείς σε μία ομάδα, όσο πιο δύσκολα καταφέρεις να εισχωρήσεις, τόσο περισσότερο εκτιμάς την ένταξή σου. Για να συμβιβαστείς με την ασυμφωνία μεταξύ των δυσκολιών που συνάντησες για να ενταχθείς στην ομάδα και της πραγματικότητας ότι ουσιαστικά πρόκειται για μία μέτρια ομάδα, πείθεις τον εαυτό σου ότι τελικά η ομάδα αυτή είναι φανταστική.

 Οι άνθρωποι ερμηνεύουν την ίδια πληροφορία με εντελώς διαφορετικούς τρόπους, προκειμένου να υποστηρίξουν τη δική τους άποψη για τον κόσμο. Όταν οι απόψεις μας είναι αμφισβητούμενες, τότε ξεχνάμε οτιδήποτε έρχεται σε σύγκρουση με τη δική μας θεωρεία και θυμόμαστε μόνο ό,τι μας βολεύει.

 Οι άνθρωποι προσαρμόζουν γρήγορα τις αξίες τους με τη συμπεριφορά τους, ακόμα και εάν αυτή είναι εντελώς ανήθικη. Όσοι, για παράδειγμα, κλέβουν το αφεντικό τους ισχυρίζονται πως «όλοι το κάνουν» και δεν είναι κακό να το κάνουν και αυτοί ή εναλλακτικά ισχυρίζονται πως «παίρνουν λίγα χρήματα και τους αξίζει κάτι παραπάνω.»

 Εάν κάτσουμε και τα σκεφτούμε όλα αυτά, θα δούμε πως η λίστα με τα περιστατικά γνωστικής ασυμφωνίας, τα οποία οι άνθρωποι προσπαθούν να «απενοχοποιήσουν» προβάλλοντας δικαιολογίες, μακραίνει ολοένα και περισσότερο. Εάν είμαστε ειλικρινείς με τον εαυτό μας, είναι σίγουρο πως θα σκεφτούμε πολλές φορές που έχουμε βρεθεί σε γνωστική ασυμφωνία και εμείς οι ίδιοι.

 Εάν είμαστε σε θέση να το συνειδητοποιήσουμε, τότε θα μπορούμε να αποφύγουμε τις πιο επικίνδυνες συνέπειες της γνωστικής ασυμφωνίας: να πιστέψουμε δηλαδή τα ίδια μας τα ψέματα.

 Πηγή: pathfinder